Is desertie een vorm van ‘alledaags verzet’? – Door Hanna Martens (VUB)*

This article is part of a series of blogposts produced by BA students in History of the Université libre de Bruxelles and of the Vrije Universiteit Brussel, under the guidance of their professors and DIGICOLJUST co-promotors Benoît Henriet and Amandine Lauro. In the academic year 2021-2022, approximately 80 students from the ULB & VUB have been working on selected court-cases from the military courts of colonial Congo in parallel research seminars. In addition to their research papers, students were asked to prepare a text aiming at a larger audience; this series is the result of a selection of their best achievements.

Je hoeft geen opstand of staking te organiseren om in verzet te komen. Ook alledaagse acties die eerder onder de radar plaatsvinden, kunnen een grote impact hebben. ‘Everyday resistance’ (alledaags verzet) is de term die politicoloog en antropoloog James Scott hiervoor hanteert.[1] In mijn onderzoek probeerde ik desertie van Congolese soldaten te benaderen als een vorm van alledaags verzet. Op die manier trachtte ik te begrijpen hoe de Congolese volkeren omgingen met de repressie van het koloniale regime en hoe zij zich hiertegen verzetten.

Een analyse van dertien rechtsprocessen van deserteurs uit de Force Publique stond me toe hier dieper op in te gaan. Congolese soldaten werden immers meestal onder dwang gerekruteerd.[2] Ze werden met andere woorden ingezet om een systeem in stand te houden waar ze zelf het slachtoffer van waren. In de kampen kregen ze bijgevolg dagelijks te maken met het racisme en de onderdrukking die inherent verbonden waren met het koloniaal systeem. Dit leidde ertoe dat verschillende soldaten deserteerden.

Onzichtbaar verzet

Op het eerste zicht lijkt deserteren misschien een actie uit eigenbelang zonder verdere relevantie, maar toch kon het op verschillende manieren bijdragen aan het verzet tegen de koloniale machten. Alledaags verzet kan immers  een grote rol spelen net door zijn onzichtbaarheid. Hierdoor is het verzet moeilijk te detecteren en ook moeilijker te controleren. Kleine acties kunnen op die manier zeer onopvallend druk uitoefenen op heersende systemenDoordat er – al dan niet uit eigenbelang – ingegaan wordt tegen bepaalde principes en systemen, wordt mogelijk bewustwording gecreëerd. Op die manier kan alledaags verzet anderen aanzetten tot actie en grotere bewegingen in gang zetten. De kracht van alledaags verzet zit met andere woorden in het feit dat het onophoudelijk gebeurt en door zijn subtiliteit moeilijk te onderdrukken is.

Ook in Koloniaal Congo konden Congolezen het systeem voortdurend onder druk zetten door in verschillende domeinen van de samenleving het systeem tegen te werken. Zo kon ook desertie bijdragen aan anti-koloniaal verzet. De Force Publique was in dit kader een belangrijke instelling in het behoud van de koloniale macht. Wanneer soldaten in grote mate zouden deserteren, kon dit met andere woorden ook de controle over de gekoloniseerde gebieden verzwakken.

In die zin kan desertie hebben bijgedragen aan het verzet. Een vraag die we ons daarbij kunnen stellen is of daar ook bewuste intenties van verzet of anti- koloniale beweegredenen achter scholen?  De motieven van de soldaten die ik bestudeerde, kunnen onderverdeeld worden in vier categorieën. Sommigen gaven aan dat ze het kamp hadden verlaten omdat ze simpelweg geen soldaat wilden zijn, maar daartoe waren gedwongen. Een andere groep gaf aan dat ze om persoonlijke redenen het kamp ontvlucht waren. Dit waren twee soldaten die hun vrouw of minnares achterna gingen nadat zij het kamp verlieten. 

Het merendeel van de soldaten ontvluchtte het kamp evenwel om te ontsnappen aan de onmenselijke omstandigheden in de Force Publique.  Het zware werk en het tekort aan goede verzorging en voedsel in de kampen had sommige soldaten uitgeput.Anderen deserteerden door de vele en pijnlijke bestraffingen die hen bij elke kleine vorm van ongehoorzaamheid werden toegediend. Eén van de soldaten beschrijft dit als volgt :  ‘‘J’ai pris une 2^ème fois la fuite parce que je recevais beaucoup de fouet  et  je me disais que si je restais je mourrais,  j’avais déjà été à l’hopital et ne suis pas guéri.’’[3] De ondervragingen van de deserteurs die ik bestudeerde, geven geen blijk van anti -koloniale beweegreden. Dit betekent echter niet dat die acties van desertie geen betekenis hadden in het verzet tegen de koloniale repressie. Door het kamp te verlaten, konden de soldaten namelijk ontsnappen aan de onmenselijke omstandigheden in de Force Publique en zo onbewust het koloniale systeem in vraag stellen. Onderzoekers Vinthagen en  Johansson stellen dat het belangrijk is om ook acties die niet politiek gemotiveerd werden,  mee te rekenen in het begrip ‘verzet’ omdat anders een groot deel van de onderdrukten wordt uitgesloten omwille van het feit dat zij niet politiek waren opgeleid.[4]

Controleverlies

Over het algemeen heerste er in koloniaal Congo een grote angst voor het verlies van controle.[5] Dit leidde tot een strenge omgang met ongehoorzaamheid. Dit zien we ook terug in de wetgeving over desertie. De soldaten die ik bestudeerde, werden allemaal veroordeeld voor simpele desertie. Dit viel onder de categorie des fautes militaires graves. Je kon hiervoor tot maximaal vijf jaar dwangarbeid en een boete van 1.000 frank worden veroordeeld.[6] Ook in de strafbladen van de deserteurs vinden we die focus op disciplinering terug. Ze werden afgeranseld met de fouet of opgesloten in het cachot voor kleinigheden als het verliezen van kledij. Die angst voor ongehoorzaamheid toont ook het effect dat die acties van alledaags verzet als desertie hadden op de koloniale orde.

Desertie was voor sommige soldaten duidelijk een manier om de moeilijke levensomstandigheden in de legerkampen van de Force Publique te ontlopen. Hiermee wilden ze misschien niet doelbewust het koloniaal regime saboteren, maar ze maakten deel uit van een grote verscheidenheid aan acties van alledaags verzet die samen druk legden op de koloniale instanties. Dit veroorzaakte dan ook ongerustheid bij de kolonialen. Zorgen over controleverlies leidden ertoe dat de koloniale instanties ongehoorzaamheid streng bestraften. Met dit onderzoek gaf ik een aanzet  tot verder onderzoek naar alledaags verzet in Congo. Dit onderzoek staat ons toe beter te begrijpen hoe de Congolezen reageerden op hun onderdrukking en op welke manieren ze zich hiertegen konden verzetten.

*Hanna Martens is studente geschiedenis aan de Vrije Universiteit Brussel. Deze blogpost werd bewerkt door Ellen Debackere en Benoît Henriet.

---

_{[1] Scott, James, ‘Everyday Forms of Resistance’, Copenhagen Papers, 4, 1989, pp. 33-62.}

_{[2] Lauro, Amandine & Henriet, Benoît, ‘Repressie: was Congo na Leopold II een minder gewelddadige kolonie’, in: Goddeeris, Idesbald, Lauro, Amandine & Vanthemsche, Guy, Koloniaal Congo: een geschiedenis in vragen, Kalmthout: Polis, 2020, p. 213.}

_{[3] ARA2, AA, ConseARA2, MiniCol, Conseil de Guerre de Stanleyville Stanleyville, n°92 : rôle 339 (jugement du 17 janvier 1927), f. 5v.il de Guerre d’Appel: Stanleyville: n° 0/ numéro d’inv. 92/ série 339, f. 5v.}

_{[4] Vinthagen, Stellan & Johansson, Anna, ‘Everyday Resistance: Exploration of a Concept and its Theories’, Resistance Studies, 1, 2013, pp. 20 -21.}

_{[5] Lauro, Amandine, ‘Maintenir l’ordre dans la colonie-modèle. Notes sur les désordres urbains et la police des frontières raciales au Congo belge’, Crime, Histoire & Société, 15:2, 2011, p. 97.}

_{[6] Article 21 du décret du 22 -12-1888 in: Bulletin Officiel de l’Etat Indépendant de Congo n° 1, 1889, pp. 18-19.}

---

---